ლეის სინდრომი

           2016 წელს  მსოფლიოში პირველად დაიბადა ბავშვი, რომელიც სამი ადამიანის გენოტიპის მატარებელი იყო...

ეს ისტორია ასე დაიწყო...

აბრაჰამ ჰასანის მშობლები იორდანიიდან იყვნენ. დედა თვითონ ჯანმრთელი იყო, მაგრამ გენეტიკური დაავადების მატარებელი გახლდათ ( ლეის სინდრომი). დედის მუტაციურ გენს ბუნებრივად გაჩენილი მისი ორი შვილის სიცოცხლე შეეწირა... სწორედ ამიტომ გადაწყიტეს ახალი ტექნიკის გამოყენებით გაეჩინათ ბავშვი. პროცედურა წარმატებით დასრულდა, რა თქმა უნდა, 100%-იანი გარანტიის მიცემა არ შეიძლებოდა.( ახალი ცდების ჩატარებისას აღმოჩნდა, რომ დაზიანებული მიტოქონდრიების მცირე ნაწილი ზოგიერთ შემთხვევაში ბირთვთან ერთად მაინც ხვდება ახალ კვერცხუჯრედში. ამიტომ, ეს პროცედურა აბსოლუტურად უსაფრთხო არ არის, როგორც ამას მანამდე ფიქრობდნენ)

პროცედურა მექსიკაში, მეხიკოში ჩატარდა, ამერიკელი ექიმების მეთვალყურეობის ქვეშ, რადგან აქ მსგავსი პროცედურები კანონით არ ისჯება. შუკრატ მიტალიპოვის გუნდმა პირველად  ეს მეთოდი, რომელიც არსით კლონირებას ჰგავს, 2009 წელს შეიმუშავა მაიმუნებზე ცდების ჩატარებისას. ექიმები იღებენ ბირთვს   კვერცხუჯრედიდან, რომელიც  შეიცავს მიტოქონდრიებს მუტაციური  გენებით და ახალ, დონორ კვერცხუჯრედში გადააქვთ, რომელსაც წინასწარ ჰკვეთენ საკუთარ ბირთვს. ხდება განაყოფიერება სპერმატოზოიდით, ამის შემდეგ კვერცხუჯრედი რეალური ან სუროგატი დედის ორგანიზმში იმპლანტირდება. ეს მეთოდი  ახალშობილს იცავს დეფექტური მიტოქონდრიებისგან, გენეტიკური დაავადებებისგან, მაგ: ლეის სინდრომისგან.

                  .

                                                                                                                                                         P.S. New Scientist-ის ინფორმაციით, დიდი ბრიტანეთის ხელისუფლებამ ცოტა ხნის წინ ორი ნებართვა გასცა ქალაქ ნიუკასლის რეპროდუქციულ კლინიკაში მსგავსი ექსპერიმენტის ჩატარებაზე. ექსპერტების აზრით, პირველი სამმშობლიანი ბავშვები ბრიტანეთში უკვე წელს დაიბადებიან.

                                                ლეის სინდრომი

                  .

            ლეის სინდრომი არის   რთული ნევროლოგიური დაავადება, რომელიც ჩვეულებრივ სიცოცხლის პირველი წლებიდან იჩენს თავს(სამი თვიდან 2 წლამდე, მაგრამ ზოგიერთ შემთხვევაში მოგვიანებით ვლინდება) ეს დაავადება ხასიათდება პროგრესირებადი, მენტალური და მოძრაობის(ფსიქომოტორული რეგრესია)  პრობლემებით. იღუპებიან მალევე, ჩვეულებრივ სუნთქვის უკმარისობით,  ავადმყოფების მცირე რაოდენობას  არ უვითარდება სიმპტომები მოზრდილობამდე ან ნელა პროგრესირებს ლეის სინდრომი.

             ახალშობილებში, ლეის სინდრომის პირველი ნიშანი არის პირღებინება, დიარეა  და გართულებული ყლაპვა ( დისფაგია), რომელიც თავს იჩენს ჭამის დროს. ამ ყოველივეს შედეგი კი არის ზრდისა და წონის პრობლემები. ლეის სინდრომის დამახასიათებელი ნიშანია აგრეთვე მოძრაობის პრობლემები. დაავადებულებს სჭირთ:      ჰიპოტონია(კუნთოვანი ტონუსის დაქვეითება),                                                      დისტონია(კუთოვანი ტონუსის მოშლა),                                                                                          ატაქსია( კუნთების ნებითი მოძრაობის შეზღუდვა),                                                                პერიფერული ნეიროპათია(იწვევს პერიფერული ნერვების დაზიანებას, ხშირად განაპირობებს სისუსტეს, მგრძნობელობის დაქვეითებასა და ტკივილს).

                 უამრავ ინდივიდს ლეის სინდრომით უვითარდება თვალების პრობლემები, რაც გამოიხატება თვალის კუნთების პარალიზში(ოფთალმოპლეგია), დამახასიათებელია  ნისტაგმი  და ოპტიკური ნერვის ატროფია , ასევე სუნთქვის პრობლემები(აპნოე,დისპნოე), რომლებიც თანდათან ძლიერდება და რთულდება. ზოგიერთს  უვითარდება ჰიპოტროფიული კარდიომიოპათია, რომელიც გამოიხატება გულის კუნთის გასქელებაში, გულს აღარ აქვს ძალა, რომ სისხლი გადატუმბოს.  ლეის სინდრომის  დროს ადგილი აქვს ლაქტატ-აციდოზს(რძემჟავა აციდოზი). ლაქტატა გადაჭარბებული რაოდენობით  ნაპოვნია სისხლში, შარდსა და ცერებროსპინალურ სითხეში.

                .

ლეის სინდრომით დაავადებულებს აღენიშნებათ ტვინის ზოგიერთი ქსოვილის დაზიანება. მაგნიტურ რეზონანსული გამოკვლევით შესაძლებელია იმის დადგენა , თუ ტვინის რომელი ქსოვილია  დაზიანებული.ეს რეგიონები მოიცავს: ძირითად განგლიას,რომელიც მოძრაობის კონტროლში მონაწილეობს, ნათხემს, რომელიც კოორდინაციასა და მოძრაობის  ბალანსს უზრუნველყოფს.  ზიანდება ტვინის ღერო, რომელიც ერთმანეთთან აკავშირებს ზურგისა და თავის ტვინს და რომელიც აკონტროლებს და არეგულირებს ისეთ პროცესებს როგორიცაა, სუნთქვა და ყლაპვა.ზოგჯერ ქსოვილების დაზიანებას თან ახლავს დიმიელინიზაცია, რომელიც ამცირებს იმის შესაძლებლობას, რომ მოხდეს კუნთებისა და სხეულის კონტროლი.                  

                                       სტატისტიკა

40 000 ახალშობილიდან ლეის სინდრომით ავადდება სულ მცირე 1 მაინც. ეს სინდრომი უფრო მეტად გავრცელებულია განსაზღვრულ პოპულაციებში. მაგალითად, კანადაში, კვებეკში ავადდება 1 ბავშვი 2000 ახალშობილიდან. ფარერის კუნძულებზე 1700 -დან ერთი ინდივიდი მაინც.           

                                      გამომწვევი მიზეზები

                              ლეის სინდრომი შეიძლება გამოწვეული იყოს 75  განსხვავებული გენის მუტაციით. ადამიანის ორგანიზმში გენების უმეტესობა მოთავსებულია ბირთვულ დნმ-ში, ხოლო ზოგიერთი გენი მოთავსებულია მიტოქონდრიულ დნმ-ში. ლეის სინდრომით დაავადებულ ადამიანთა უმრავლესობაში, ეს სინდრომი  გამოწვეულია ბირთვული დნმ-ის  მუტაციით, ხოლო დაავადებულთა  20%-ის შემთხვევაში  ხდება იმ გენების მუტაცია, რომლებიც პასუხისმგებელი არიან ატფ-ის სინთეზზე. მიტოქონდრია იყენებს ჟანგბადს , რომ აწარმოოს ენერგია უჯრედისთვის, ამ პროცესს ჰქვია ჟანგვითი ფოსფორილირება. ხუთი განსხვავებული ცილის კომპლექსი, რომელიც აგებულია განსხვავებული ცილებისგან, პასუხისმგებელია ამ პროცესზე. ამ კომპლექსებს ეწოდება: კომპლექსი 1, კომპლექსი 2, კომპლექსი 3, კომპლექსი 4  და კომპლექსი 5. ჟანგვითი ფოსფორილირების დროს , სწორედ ამ ცილების გამოყენებით ხდება ელექტრონების გადატანა , რომლის  შემდეგაც წარმოქმნილი ენერგია ხმარდება ატფ-ის სინთეზს. გენების მუტაცია  იწვევს ჯანგვითი ფოსფორილირებისთვის აუცილებელი ცილების სინთეზის დარღვევეს , რაც მიზეზია   ლეის სინდრომის.  კომლექს 1-ის დაზიანება, რომელსაც მეორენაირად  ჰქვია NADH( უბიქონინ ოქსირედუქტაზა) არის ყველაზე გავრცელებული მიზეზი ლეის სინდრომის.   

       კომპლექს 1-ის სინთეზისთვის აუცილებელია სულ მცირე 25 გენი, რომლებიც ნაპოვნია ბირთვისა და მიტოქონდრიის დნმ-ში, ამ გენების მუტაცია ასოცირდება ლეის სინდრომთან.

             კომპლექს 4-ის დაზიანება (15 % გამომწვევი მიზეზების), რომელსაც ასევე ჰქვია ციტოქრომ  c ოქსიდაზა ანუ cox, ასევეა  ცნობილი მიზეზი ლეის სინდრომის. ერთ-ერთი ყველაზე ხშირი მიზეზი ა არის SURF1 გენის მუტაცია,  ეს გენი მოიძებნება ბირთვულ დნმ-ში, უზრუნველყოფს იმ ცილის სინთეზს , რომელიც აუცილებელია კომპლექს 4-ის წარმოქმნისთვის. სწორედ  ეს კომპლექსი  გამოიყენება  ჟანგვითი ფოსფორილირების ბოლო საფეხურზე. ეს კომპლექსი უზრუნველყოფს ატფ-ის წარმოქმნას.  SURF1-ის   მუტაციის დროს ხდება მოკლე SURF1 ცილის სითეზი , რომელიც ვერ ასრულებს თავის ფუნქციას და მარტივად იშლება.  ამ ცილის ნაკლებობისას ვეღარ ხდება ნორმალურად ფორმირება COX კომპლექსის , რომელიც აუცილებელია მიტოქონდრიული ენერგიის სინთეზისთვის.

         ლეის სინდრომის დროს ყველაზე გავრცელებულია მიტოქონდრიული გენის  - MT-ATP6  -მუტაცია, რომელიც უზრუნველყოფს კომპლექს 5 -ის წარმოქმნას, ასევე ცნობილია შემდეგი სახელით -ატფ-ის სინთეზისთვის აუცილებელი ცილის კომპლექსი. MT-ATP6  -ის მუტაციით გამოწვეული ლეის სინდრომი გვხვდება დაავადებულების 10%-ში. ლეის სინდრომთან ასოცირებულია სხვა მიტოქონდრიული მუტაციები, ამცირებენ ჟანგვით ფოსფორილირების პროცესებს, ანუ აღარ ხდება საჭირო ენერგიის წარმოქმნა.

ლეის სინდრომის დამემკვიდრების რამდენიმე ფორმა არსებობს. ყველაზე გავრცელებული დამემკვიდრების ფორმაა აუტოსომურ-რეცესიული, რაც ნიშნავს იმას,  რომ  ორივე მშობელს უნდა ჰქონდეს მუტაციური გენები. დამემკვიდრების ეს ფორმა გვხვდება დაავადებულების უმეტესობაში. დაკავშირებულია  ბირთვული დნმ-ის  SURF1 გენის მუტაციასთან. ორივე მშობელი ატარებს მუტაციურ გენს, მაგრამ მათში არ გამოვლინდება ეს დაავადება.

     

 დაავდებულების დაახლოებით 20%-ის შემთხვევაში სინდრომი დამემკვიდრდება მიტოქონდრიის დნმ-ის მუტაციის გზით.  დამემკვიდრების ეს ფორმა  ასევე ცნობილია დედისეული დამემკვიდრების სახელწოდებით. ამ დროს ხდება მიტოქონდრიული დნმ-ის გენის   MT-ATP6-ის  მუტაცია.  ლეის სინდრომი გამოვლინდება, როგორც ბიჭებსა ისე გოგონებში. ჩვეულებრივ მიტოქონდრიული დნმ-ის მუტაცია ხდება სპონტანურად, ისე რომ ოჯახში შეიძლება არავინ არ იყოს დაავადებული ლეის სინდრომით.

     ინდივიდების მცირე რიცხვში  ეს დაავადება დამემკვიდრდება შემდეგნაირად: მუტაციური გენი  მდებარეობს X ქრომოსომაში.მამრობითი სქესის წარმომადგენლებში საკმარისია ერთი X  მუტაციური გენის არსებობა და დაავადება გამოვლინდაბა, ხოლო მდედრობითი სქესის  შემთხვევაში ორივე X ქრომოსომა უნდა შეიცავდეს მუტაციურ გენს. ამიტომ მამრობითი სქესის წარმომადგენლები უფრო ავადდებიან ამ გზით ვიდრე მდედრობითი სქესის , რადგან სიხშირე იმისა, რომ ორივე X  ქრომოსომა იყოს მუტაციური უფრო ნაკლებია. რაც იმას ნიშნავს მამები არ გადასცემე შვილებს (ბიჭებს) მუტაციურ გენს, დედები გადასცემენ. 

            .

                       დიაგნოსტიკა

დაიგნოსტიკა ხდება ტვინის მაგნიტო-რეზონანსული გამოკვლევითა და კომპიუტერული ტომოგრაფიით (CT).  კომპიუტერული ტომოგრაფიით და  რენტგენით ასევე ხდება ქსოვილების დათვარიელება.

 ტვინის ქერქში შეიმჩნება პატარა ან დიდი ცისტების არსებობა, ტარდება ანალიზები, როგორც წესი სისხლში რძემჟავას დონე მომატებულია,  აღინიშნება გლუკოზის დაბალი დონე ნორმალურთან შედარებით. ზოგიერთ ინდივიდს ასევე აღენიშნება  პირუვატის დეჰიდროგენაზისა  და  ციტოქრომ C ნაკლებობა, ან საერთოდ უქონლობა.

სრულიად განკურნება ვერ ხერხდება, ამ სინდრომით დაავადებულები განწირულნი არიან სიკვდილისთვის L